Hen Draethawd Ar Hwsmonaeth
Llyfr Coch Hergest, col. 520—527.

[col. 520] O gyghor y doeth y keueis megys yd oed ynteu n kyghori y vab. Val hynn. Vy mab dwc dy uuched yn gall oblegyt duw. ar byt. Yn gyntaf o duw medylya diodeifeint iessu grist yrot. a char ef yn vwyaf dim. A bit arnat y ofyn a chadw y gymynediweu. O blegyt y byt. medylya am rot y ffuruauen. megys y try yr hwnn a uo yr awr honn yn uchaf. yn y lle y byd yn issaf. Velly y kyfoethawc mynvch yw idaw syrthaw y mywn tlodi. Ar tlawt yn gyfoethawc llawer gweith o damwein. Wrth hynny yd yttwyf yn adolwyn itt llywyaw dy uuched herwyd dy allu. ath tir ath dayar. ac nyt yn vwy. O gelly dyrchauel lles oth tir ath daear yn aniueileit neu o galider arall. dot hwnnw yn ystor itt. Sef achaws yw. o phalla yr yt itt, neu or byd marw yr aniueileit. neu dyfot llosc. neu ryw damwein dyrys arall. tidi bieu yr ystor a gedweist ac or treuly yn y ulwydyn ystent a ffrwyth dy tir ath dayar. A damweinaw un or pynckeu vry. nyt oes ymwaret onyt echwyna. Achaws ef a dyweit y doeth. A echwynno gan arall ef a gyll yr eidaw e hun. megys y gwna y rei aghynnil. gwerthu yr chweugeint. ac elchwyl y brynu yr punt gan yr un rei. Achaws ef a dyweit y doeth. A ymachuppo or biaen o bell: agos y keiff y les. Y mae llawer o dynyon a thir a dayar udunt. ny wdant y lywyaw yn da. Mi a dywedaf itt py achaws. Achaws eu bot yn buchedockau heb ymachub or blaen. heb lywodraeth iawn eithyr treulaw a distriw or blaen. mwy noc a tal eu hystent yn y vlwydyn. Ac yma ny byd idaw dim a dotto yn y geneu. onyt dwyn y uuched drwy drueni. a thlodi. ac na allant wneuthur dim [col. 521] oc eu lles e hun. Wrth hynny byd gall. ac ymwrthlad ar byt twyllodrus. Na uyd gamwedawc wrth neb. ac na dechymic arnaw gam yr chwant. Megys y dyweit y doeth. Blwydyn ef a gerda kamwed. Ac or diwed hi a gilya. O ryres dy wyr y mywn dirwyon yn dy lys, drwy gyghor dy wyr unwed ac wynt e hunein dirwya wynt. Ac etto or byd mawr hynny. bit well dy gytwybot di a lleihaa. megys y bo bodlawn duw a dynyon itt. achaws yw. kymer da dy wyr bob echedic. a digawn a. vyd udunt. A thitheu a geffy lawer wrth y gyfrif. Dala gedymdeithas ath wyreeinc. Kar dy gymodogyon a haed arnunt dy garu. kanys kywirdeb a uyd o bopparth. kadw dy dafawt yn gall rac tremygu neb. Ar da a rodes duw itt. trefna ef yn gyfyawn ac yn diwaratwyd. Or treul a wnelych gwybyd pedwarpwnc. Vn yw. pa gymeint a rodych. a pha achaws. a phadiw. a pha amser. Kyntaf yw dyro kyn y uot yn reit rodi. kanys gwell yw deuswllt [di]diryaw. no thrugeint drwy anuod. Yr eil yw o rody dy da. dyro drwy ewyllys da. ac yna y diolchir itt yn deu dyblic. Ac os rody yn rywyr drwy gymell kolleist dy rod. Trydyd yw. dyro yr hwnn a allo lles ac afles itt. Pedwyryd yw. pa gymeint bynnac a rodych na uit vwy na llei noc y ho grymuster y person. A hefyt megys y bo grymuster dy neges ditheu. Synnya ar y tlodyon. nyt yr clot bydaw], namyn yr karyat duw. yr hwnn a rodes itt hop da. Stenta dy dir ath dayar drwy wyr ffydlawn a vo tyghedic itt. Yn gyntaf edrych beth a dalo dy dir bwrd. Gardeu, Colomendyeu, perllanneu. Beth a dalant drwy y vlwydyn yn gyffredin. A gwedy hynny a ellych y werthu yn diogel. ac yn digollet. bit itt dy hun yn ystor. Melineu a physcotlynneu. beth a dalo y rei hynny yn y vlwydyn. Vchelwyr a meibon eillon beth a del y gantunt wy. A pha beth a ganhalyant. Gwybyd dros hynny drwy ffydlondeb yn aryant hyt na aller elchwyl dy dwyllaw. Gwybyd [col. 522] bellach pa gymeint a el o hat yn yr erw. o hop kvfryw hat, a pha gymeint a geffych o ennui. Ef a dyweit itt dy swydogyon heu mwy noc a heassant. Ac yna y byd twyll. Wrth hynny bwrw olwc neu diwyt drossot tra veyr yn heu. Rann dy dir yn deir rann. gayafar. a gwan¬hwyn[ar]. a brynar. Ac uelly y dichawn dy aradwr eredic naw ugein erw. A hynn yw meint yr erw. Nyt amgen deugeinllath o hyt a phedeir o let. ac un droetued ar bymthec a banner y troet y brenhin. Sef yw hynny whech troetued a thrugeint o let. Odyno pan arder yr erw O riuaw y kwysseu yn llwyr y byd whech milltir o hyd. Nyt amgen deudec or kwysseu a wna militir. llesc yw y march neu yr ych nyt el oe gartref deir militir a dyuot y nos honno adref. Achaws hynny y dywedaf i y dichawn aradwr llauuryaw flaw vgein erw yn y ulwydyn. Gwybyd mae deudec wythnos a deugeint yssyd yn y vlwydyn. Ac o hynny y mae wyth wythnos yn suiyeu a gwyleu. a phedeir a deugeint y lauuryaw. Par gadw yr aniueileit a ardo ytt ac eu porthi. Na chymer swydawc itt drwy arch neu eiryawl ony wybydy y vot yn gywir. yn enwedic yscubawrwr nar hwnn a dalo ilaw ar dy uedel nac a dalo llaw ar dy hafot. A hynny a vyd da udunt. Vu dechreu eredic. a brynaru. a llyfnu a medi. bit y meiri yn edrych ac yn dala liaw hyt yndiwed y dyd kyntaf. A chymeint a hynny mynn beunyd, ony ailant dangos achaws kyfleus nas gellynt. Ac wrth hynny edrychet y swydawc yn vynych. a gwell y gwnant. a mwy uyd eu hofyn. Aradwr ychen a deuvarch. gwell y llauuryei noc aradwr a meirch oll. ony byd karregawc y tir. Mi a dywedaf yr achaws. mwy a gostir wrth uarch noc wrth ych. Ac aradwr ychen a gerda yn y ulwydyn kymeint ac aradwr meirch. Sef yw hynny twyil yr emeith. ny adant y me[col. 523]irch y gerdet wrth eu hewyllys. ac aradwr meirch yn y lle y bo y rwystrir. Ac ych a gerda. A pheth yw cost y march yn ragor rac yr ych. mi a dywedaf itt. Aruer yw o wyl lucas hyt wyl y groc ym mei. Y gossodwn idaw o geirch beunoeth whechet rann y bwyssel, a gwerth deudec keinawc o wellt yr haf. a cheinawc bop wythnos yn lie y bedoiat. sef yw hynny chweugein, a phedeir a dimei heb y weilt ar us. Ac os ych a geiff y gynnal. ef a dyly kaffel teir yscub a hanner yn yr wythnos. A herwyd an gossot ni dec yscub a a y geissaw y bwyssei keirch. A deudec keinawc yr haf ygkyueir y borua. Ac uelly y kyst yr ych ytti yn y ulwydyn swllt a cheinawc a dimel. heb y wellt ar us. A phan vo hen y march ny cheir onyt y groen. A phan vo hen yr ych. a gwerth dec keinawc o wellt ef a dab kymeint ac a rodeist yrdaw. Brynar ebrill yssyd da or byd ffaeth y tir yn ol yr aradwr. Ac elchwyl gwyl Jeuan yr eil brynar. Ac achub y gayafar yn amserawl. Ac ar y brynar trydyd. kwys bydan bedrogyi. Ac ny bo dofyn onyt megys y diwreud y llysseu. ac adaw y tir yn gadarn y erbyn yr hat. A heuyt rac mynet gormod gwlybwr yn y tir. kanys or keiff yr aradwr llet deuwys or tir byw yna y byd diogel yr hat a thec yr ar. A phan erdych. kymer gwys vechan da y chyssylitat rac colli yr hat. Sef achaws yw os kwys lydan a erdy ac adaw y tir yn uyw y rygtunt. twylleist y tir a cholleist yr hat. Os kwysseu llydan a uyd pan deler y lyfnu. yr oget a tynn yr hat yr tir byw. ac yr rych o achaws y drycar. Edrych pan dyvo yr egin. Y kwysseu a arder yn gysson ac yn van. o benn y grwnn hyt [cob. 524] y llall. ti ae gweiy yn gysson ac yn llwydyannus yn amserawl megys y gwreido yr yt kynn gaeafrawt. Achaws yw. or daw glaw o vywn yr wythuet dyd. a dyuot wedy hynny dwy nos neu deir o rew. y rew a gerda hyt yd aeth y dwfyr. a hwnnw a ormeila ar yr hat gwann issel. Kleudir a thir karregawc o wanuwyn ar y heu yn amserawb. kynn mis mawrth megys y kaffont anyan y gayaf a gwreidaw yr hat. Tir gwlyb. gadel rycheu dwfyn y adel y dwfyr y redec ohonaw ymeith. Ac adel ynteu y sychu kyn y heu. Par chwynnu dy yt gwedy gwyl Jeuan. Sef achaws yw. o chwynnir bymthec niwarnawt neu wyth kynn gwyl Jeuan ef a dyf tri ilyssewyn yn lie yr un. Par uedi dy yt ae gynnull yn gall. ae dodi y mywn yscubawr didos. Pan del yr yt yr yscubawr. keis wr kywir fydbawn a gyfriuo y rwng y dyrnwr ar kernorwyr. ae rydhau att y kernorwvr yr yt yn ugeineu ae venn rac colli ar y messur y mywn ac y macs yn y vessuraw. Ac yn vu llestyr y messurych y mywn. messur y macs. Na werth dy sofyl y ar dy dir. ac na symut odyno, ony byd reit ytt toi dy dei, kanys o symudy yr ychydic. llawer a golly. Symut dy hat hop biwydyn. kanys gwebl y kynnyd hat o tir arall noc or tir e hunan. a phrawf uai hynn. Ard deu rwnn yn vnawr: a hea y neilb oe hat e hun. ar llall o hat arall. Ac yna y gwybydy di uot yn wir yr hynn uchot. Casgla dom yn da. a dot prid ar y dom do dra tho. kanys y prid a geidw y dom yn barhaus. Par vu weith bop pythewnos gwassarnu dy deueit. a hynny o brid da yn gyntaf. Ac an uchaf y prid y gwellt. [cob. 525] an ny bo reit itt oth wellt ystrea yn y ffaldeu ar kyrteu y veithryn y torn. kyn mis mawrth par gwasgaru y dom y gyt ae dodi yn lle ny del tes arnaw. A phan elher y dwyn y dom yr maes. gwybyd gwneuthur or gweithwyr eu gweith yn gwbyi y dyd kyntaf ac yn gywir. Ac o hynny allan beunyd yn yr un messur ony byd gantunt achaws kyfreithawl hyt nas gailwynt. Tir gwlyb teila ef ymronn y eredic. A chywed dy dom an bin oer rae y losgi. Nac ard dy dir teil yn rydwfyn. namyn and drwy y dom. kanys hwy or banner uyd para y dom oe gymysgu an prid. noc oe adel e hunan an neilitu yn y dayar. Os marlu a wney and yn dwfyn. kanys y marl a dyrchcif o anyan. ar dom a ostwng. Na theila yn ry ebrwyd. onyt eil brynery ar uchaf hynny. Edrych dy aniueileit rwng y pasc an sulgwyn. A phar not y bop un y diwallrwyd megys y perthyno. ac y dylyo. A brynych o aniueileit trwy y vlywydyn y eu gadu yn ystor. pryn rwng y pasc ar sulgwyn. kanys goreu yw y newit yn yr amser hwnnw arnunt. am en bot yn gulyon. Dy . ueirch kynn eu bot yn ry hen, trafnitra wynt. A phryn rei ieueinc yn eu lle. Mynych edrych dy da. kanys bo mynychaf yd edrychych diwyttaf y gwneir. Porth dy ychen yn da tra vont yn llauuryaw. ac na cheis gautunt ormod gweith. kanys or gwanhaant anhawd vyd eu dadebru. Or byd aniueil claf ymplith dy yscrybyl. symut cf odyno. rac llygru y rei ereibl. Moch na thyrchot na chynnal ony bydant rywyawc. Moch gwys yspada wynt a chystal uyd eu backyneu a rei y tyrchot onyt a uo dogyn eu gadel y uagu. Nertha wynt y gayaf pryt na allont glodyaw. a hefyt [cob. 526] whefrawn a mawrth. ac ebrill. kanys teirgweith y magant or bydant diwall. Eu hanyan yw kael lle sych yn eu gwal. ac eu gadel y guscu y bore tra e mynhont. Na chymer wrth dy deueit heussawr dic. kany mynn deueit o anyan namyn karueidrwyd. Heussawr a dyly gwneuthun diwytrwyd ygkylch y deueit. Rwng y pasc ar sulgwyn par edrych dy deueit. ae dethoi y rei ny aller en kynnah. a phar or lle en kneiuaw. a dot wynt y mywn porua da an neilltu. yn y lle y gallont kymryt kic. Ac amgylch gwyl Jeuan llad wynt. kanys yna y mae hydref kic dauat. a chymer y croen an gwlan an kic a gwerth. Ac uelly y keffy dauat yn lle y llall. Or deruyd amlaw marw dauat o agheu deisyfyt. dot y kic or bore hyt hanner dydy mywn dwfyr. Ac yna tynn ymeith. a gat y sychu. a phar y halltu ae gweiraw yn y mod y dyler. A thi a geffy yr. un a vynnych ae r penn yn lie y llall. ac adel ynteu yn ystor yth ty. Dot dy deueit y mywn ty o wyl martin hyt y pasc. Or byd tir sych a ffaldeu klyt a hinda. ti a elly eu gadel allan. Wrth mab y bo yr hin porth dy deueit y mywn ty. a phar eu gwassarnu un weith pob pythewnos mal y dywedeis uchot. Ac o hynny noc a golly mwy a ennilly. Dot dy vcheryn ar neilltu a dyro udunt weir bras neu ffodyr o wellt gwenith neu o wellt keirch wedy. y dyrner yn ffest. kanys us llwdyn kryf a dodir dodir yn vn porthant ar un gwan. y gwan a treissir. Ony byd ytt weir neu wellt gwenith. pan dyrnu gwellt keirch yn da a hynny a vyd da yr deueit. Gogel rac caffel or wyn bychein dim o wlan eu mameu yn eu penneu rae en tagu. Gwyl symon a iudas par bad den lwdyn or deueit goreu. a deu or rei gwaethaf. a deu or rei kymherued. Ac or bydant afyachus dyro lawer or deueit yn echwyn. hyt an yspeit. Ac o werth [col. 527] y rei hynny pryn rei ereill yn eu lle. Pryn ieir a gwydeu a dot ygkyhch yr yscubawr. megys y kaffont yr yta. gollo. Ac onys treuhy. ti a geffy elw arnunt. Pob porthmonaeth or a wnelych. gwna drwy gyghor rei kall ereill. Kymer gyfrif y gan dy wassanaethwyr yggwyd kywyryeit. kanys mynych yw y rei or gwassanaethwyr treulaw da eu harglwyd yn eu hagen e hunein. Ac uelly dygwydaw y mewn arerag. Wrth hynny mynych gyfrif a wna hyspyssrwyd. Wrth hynny pan gyfrif. an [a]rerag a uo, dyrchaf y vynyd heb ohir. rae tlodi y swydawc ac na ellych kaffel dy da yn gwbyl. Ac uelly ny bydy ar y collet. namyn ychydic. Y neb a uo yn kadw da arall. neu yn y wassanaethu ef a dyly ystyryeit pedwarpeth. un yw karu y arglwyd. Eu yw bot y ofyn arnaw. Trydyd yw gwneuthur goreu ad y gailo y arglwyd. Pcdwyryd yw na threulo da y arglwyd ygkam. kanys arall bieu y da. ychydic or swydogyon a wna y pedwar hynny. onyt abergofi y tri a gwneuthur y pedwyryd. Sef yw hwnnw treulaw da y arglwyd yn agkyfleus. ac yn gwybot nat ef bioed y da. Ac ympob mod y dreulaw heb dybyeit adnabot hynny arnunt en haghywirdeb. mynych edrych dy da ath wassanaethwyr. Ac o hynny y gochelir gwneuthur andiwytrwyd. namyn gwasanaethu yn gywir. finis.

SOURCE
"Hen Draethawd ar Hwsmonaeht." BBC. v.II. pp.8-16